Biolina igurtzitako kordofonoen familiako soinu-tresna da. Herri-hizkeran arrabita ere esan izan zaio, nahiz eta izendapen hau beste igurtzitako kordofono bati ere eman izan zaion (gazteleraz rabel esaten zaionari). Segur aski antzina arrabitak betetzen zuen funtzioa biolinak hartuko zuen gerora, eta hortik etor liteke izenen nahasmena.

Egitura

Biolin estandarrak zurezko erresonantzia kaxa eta giderra izaten ditu. Larakotik zubira lau hari ditu tenkaturik.

Joera

Esku batekin giderra heldu eta hatzekin hariak zanpatuz notak ematen dira. Beste eskuarekin arkua hartu eta honen zurdazko hariarekin biolinaren hariak igurzten dira, hotsa emanez.

Historia

Euskal herri-musikan nabarmen erabilia izan den arren, azken mendean atzerakada izan du eta presentzia galtzen joan da, beste herrialde batzuetako herri-musikan duen hedapenarekin alderatuta, behinik behin.

XVI. mendetik Euskal Herriko eskualde ezberdinetan biolin joleen presentzia idatziz dokumentatua izan da.

Igurtzitako halako kordofonoen izendapenari buruz A. Donostiak (1952) zenbait xehetasun eman zituen: “Arrabit=violón, rebec; arrabitari = biolina jotzen duena; arrabit-egile= luthier, sokazko soinutresna egilea; xirribita=violín, rabel; xirribitari = jotzen duena. /  / Baita ere “soinu”, “soñu” (son) izenarekin ezagutzen da. Hitz bera erabiltzen da ttunttuna eta “musika” orokorrean izendatzeko ere. “Sunü”, “sonülari” = herri biolin jolea” (283. or.).

Idazlan berean, garai bateko erabilpenari buruzko berriak aurki ditzakegu:

“Pamplona, 1641. // Y Juan de Gorroz, jular rabelista y Guillén de Garroch salterio, bascos, haciendo música por las calles con vigolín y salterio y danzando el dicho violinista.” (Bascos = de la Navarra francesa) (275. or.).

“E. Boucher, hablando de los vascos en general y de los de la región laburdina en particular, dice: (1819).- L’orchestre... est composé pour l’ordinaire d’un violon ou d’une flûte à trois trous (chirola) / / tambourin ou sur une espece de tympanon...” (275. or.).

Hona hemen, Jesus Ramosen (1990) idazlanean, XVIII. mendean, Iruñeko festetara inguratutako halako joleen zerrenda. Bertan soinulariaren izena, zer jotzen duen, nondik datorren, ze urtean eta batzuetan ze talde motatan jo zuen aipatzen da (101 - 120. orr.):

• Francisco Andrés - Violín - Mondragón - 1763 - ciego.
• Mateo Aristoráin - Violín - Betelu - 1761.
• Pedro Arizpe - Rabel, salterio y violín - San Juan de Pie de Puerto - 1708, 1716 ac(5r).
• Beltrán de Aróstegui - Rabel - San Juan de Pie de Puerto - 1708.
• Juan Bautista Arrien - Violín - Francia - 1792.
• Pablo Astolja - Violines y salterios - Vitoria - 1743.
• Joseph Bascaran - (ikus. kitarra atala)
• Pedro de Bidagain - Rabel - San Juan de Pie de Puerto - 1701, 1704, 1708 - ac(r+4salterios, 3r)
• Juan Chocoz - Violín - Francia - 1778.
• Fernando Cildoz - Flautas y rabel, chirimía, trompetilla - Aizoáin - 1770 ac(2 flautas y rabel) / Cildoz - 1774 - toca trompetilla / Berriozar - 1775 - toca la “gaita o chirimía”.
• Pedro de Contua - Violín - Bayona - 1790.
• Bernardo Echeverría - Rabel - Baigorri - 1702,1707 - ac(2r, 2r+s).
• Juan de Echeverría - Salterios y violines - Errazu - 1747 ac(4).
• Juan Elizalde - Violín - Baja Navarra - 1778-79.
• Fermín Esteban - Violín - Bayona - 1779.
• Juan de Eyalar - Salterios y violín - San Juan de Pie de Puerto - 1764 - ac(4s+v).
• Sebastián de Grez (ciego) - Violín - Muruzabal - 1773 / Pamplona - 1775.
• Domingo Hermendi - Rabel - San Juan de Pie de Puerto - 1708 - ac(5).
• Miguel de Ilaregui - Violín y salterio - Legirreta - 1743 - ac(2).
• Pedro de Inda - Violín - Francia - 1779.
• Lorenzo Iturralde - Salterios y violines - San Juan de Pie de Puerto - 1766-67 - ac(7,6).
• Pedro Iturralde - Salterio y violín - San Juan de Pie de Puerto - 1760-61, 1763-64 - ac(5s, 6s+violines, en 1764 toca junto a su hijo salterio y violín.
• Simón Labat - Salterios y violín - Baja Navarra - 1782 - ac(4s+1v).
• Juanes de Lecumberri - Violín - Baja Navarra - (tañe poco).
• Juan de Leralde - Salterio y violín - Baja Navarra - 1770 - ac(s+v).
• Bernardo Llego - Violín - Soule - 1776 - ac(v+2s).
• Miguel de Maistruarena - Violines y salterios - Arizcun - 1743, 1746 -ac(4,3).
• Antonio de la Mata - Violín - Francia - 1782-84.
• Pedro Mendibe - Violín - Baja Navarra - 1780.
• Ramón de Mendibe - Violín - Mendive - 1792 - ciego.
• Xavier Moreno - Violín - Pamplona - 1775, 77, 81-85, 87 - (ikus. kitarra.-Luis de la Cadena).
• Martín Xavier de Murillo - Violín - Aoiz - 1789-94 - ciego.
• Joaquín Vicente Orrio - Violín, guitarra - Pamplona - 1774-75, 78, 81-89 - (ikus. kitarra.- Luis de la Cadena).
• Juanes de Recarte - Rabel - San Juan de Pie de Puerto - 1707-08 - ac(2v+r, 5r). (2 violines-rabel)
• Pedro Recarte - Salterio y violín - Baja Navarra - 1716, 1723 - ac(s+v, 4) en 1716 toca junto a Pedro Arizpe.
• Esteban de Requena - Violín - Villanueva de Araquil - 1757-1763 - ac(v+guitarra que toca un muchacho) - ciego.
• Fermín Esteban de Roncal - Violín - Roncal - 1780.
• Juanis de San Juan - Salterio y violín - San Juan de Pie de Puerto - 1767 - ac(2v+s).
• Juan de Urtes - Violín - Francia - 1770.
• Francisco Ustáriz - Violines y salterios - Berroeta - 1743 - ac(3).

Iñaki Irigoienek ere (1994), soinu-tresna hauei buruzko informazioa bildu du:

“Zeanuriko elizaurreko kontuen liburua (1749): «a un violinista por la asistencia que hizo en la hermita de San Pedro».” (53. or.)

“Orozkoko San Juan parrokiako etxezainari jagokolarik zera dino (1662): se le reciven e pasan en quenta veintidos reales por tantos que pareze dieron a Pedro de Bibero el que toco el Biolin en la fiesta de Sr. San Juan”. Bestea Lanestosan aurkitu dugu, ia berrehun urte geroago, 1853an. Manuel Ferrero danbolindaria joan ez eta San Justo y Pastor egunean eta hurrengo domekan zerari ordaindu jakola esaten da: ”se le pagaron al musico violinista D. Cecilio Chueca”, Bilbon bizi zana eta jai-egunotan jotearren ordaindu jakona”. (54. or.)

Manuel Lekuonak idatzitako “Del Oyarzun antiguo” (1959) liburuan ikus dezakegu biolin-joleari buruzko aipamen hau: “gasto hecho con ocasión … fiestas patronales del Valle del año citado de 1789. [...] Violinista de San Sebastián, 68 reales” (109. or.)

Soinujole hauek XIX. mende bukaera eta XX. mende hasiera arteko dokumentu askotan agertzen dira ia gure lurralde guzietan. Pablo Sarasate izan zen garai horretako euskal biolin jole ezagunena, baina berarekin batera baziren gure artean herri musikan aritzen ziren beste biolin jole asko.

A. Donostiak, lehen aipatutako idazlanean zera dio: “Hacia 1859, en Biarritz se bailaba el saut Basque, al son de «fifre aigu, du sourd tambourin et du violon aigrelet»” (284. or.).

Bizkaiko kaleetan eta erromerietan ere entzuten zen biolinaren musika. Horrela ikus ditzakegu argazki zaharretan biolin-joleak besteak beste Arteagan (Beltran, 1996. 138. or.) eta Deustuko erromerian (Bizkaia, 2004).

Gipuzkoan ere ezagutzen ziren halako soinulariak (Hernani. 1894ko argazkia Ezkiaga pasealekuan). Argazki honetan biolin-jolea musika talde batean ageri da (Beltran, 1996. 133. or.). Baita ere Lasarteko plazan (Gipuzkoa). Migel Zuaznabar Lasarteko txalapartariarekin 1981ean egindako elkarrizketan esan zuenez, bere aitonak jaiero biolina jotzen zuen Lasarteko plazan dantzarako (Beltran, 1981).

Baxenabarreko herri dantzetan eta herri askotako errondailetan ere aurki zitezkeen musikari hauek. Horietako biolin jolea zen Filipe Tafernaberri (Arbona, 1857 – Bidarte, 1919). Gizon hau biolin jolea izateaz gain dantza maisua ere bazen (Sagaseta, 2011, 563). Faustin Bentaberri (Izpura, 1869-1936) izan zen inguru horretako beste biolin-jole eta dantza maisu bat. Faustinek klarinetea ere jotzen zuen (Sagaseta, 2011, 81).

XIX. mende bukaeratik 1950. hamarkadara arte Nafarroako dultzainero asko biolin joleak ziren eta horietako batzuk, herrietako festetara jotzera joaten zirenean, bi eratan ibiltzen ziren; egunez bi dultzainero danbor jolearekin, eta gauez bi biolin jole gitarraz lagundurik, tabernaz taberna eta bestelako leku itxietan. Horrela ibiltzen ziren adibidez, 1940 inguruan, Iruñeko gaitero taldea osatzen zuten Moreno eta Jesus Mondejar gaiteroak, biolina jotzen, Felipe Indurain danbor-jolearekin, azken hau gitarra jotzen (Iruñeko Gaiteroak, 1993).

ITURRIAK

Bibliografia

BELTRAN, Juan Mari. (1996). Soinutresnak euskal herri musikan. Donostia: Orain.

DONOSTIA, Aita. (1952). Instrumentos Musicales Populares Vascos. Obras Completas del P. Donostia. (II. liburukia, 257-309). Bilbo: Ed. La Gran Enciclopedia Vasca.

IRIGOIEN, Iñaki. (1994). Dultzaina-gaita Bizkaian. Bizkaiko Dultzaina-La dulzaina en Bizkaia. Bizkaiko Foru Aldundia.

IRUÑEKO GAITEROAK. (1993). Gaiteroak Iruñean & Iruñeko gaiteroak / Gaiteros en Pamplona & Gaiteros de Pamplona. Labur Bilduma . Iruñeko Gaiak. Colección Breve. Temas Pamploneses Nº 23.

LEKUONA, Manuel: (1959). Del Oiartzun antiguo. Separata de las “Obras completas de D. Manuel de Lekuona” Seminario de Vitoria. 1978.

RAMOS, Jesus. (1990). Materiales para la elaboración de un censo de músicos populares de Euskal Herria, a partir de los instrumentistas llegados a Iruñea en el Siglo XVIII. Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra. (55. zk. 91-138). Iruñea: Institución Principe de Viana.

SAGASETA ARIZTEGI, Migel Angel. (2011). Luzaideko dantzak. Baigorri-Gara; Bilbo: Herritar Berri-Astero.

[Deia]. (2004?). XX. Bizkaia. Orain dela mende bat. Hace un siglo. Oroitzapenerako postalak-Postales para el recuerdo.

Diskografia

ARRIOLA, Juan; MINER, Arkaitz. (2012). Hariari Tiraka. Autoekoizpena. BI-1257/2012.

Bestelakoak

(1981). Juan Mari Beltranek Migel Zuaznabar Lasarteko txalapartariarekin 1981-08-01ean bere etxean egindako elkarrizketa. Soinuenea- Herri Musikaren Txokoa. Fonoteka.